Sylvia Plath (1932-1963)

.

“Ve ben işte gülümseyen bir kadın.

Daha sadece otuzunda.

Ve kedi gibi dokuz canlıyım.”

SYLVIA PLATH ( 1932 / 1963 )

Sylvia Plath(d. 27 Ekim 1932 Boston – ö. 11 Şubat 1963 Londra), ABD’li şair ve yazardır.

Trajik yaşamı ve intiharıyla tanınan Plath, aynı zamanda yarı otobiyografik bir roman olan ve depresyonu üzerine ayrıntılı bilgiler veren Sırça Fanus kitabının yazarı olarak bilinir. Anne Sexton ile birlikte, Plath gizdökümcü şiirin önemli isimlerinden biridir.

Hayatı

1932 yılında Alman bir baba ve ABD’li bir anneden, Massachusetts’te doğdu. Profesör olan babası 1940 yılında öldü. Plath ilk şiirini 8 yaşında yayımladı.

Plath, hayatı boyunca ileri derecede manik-depresif bozuklukla boğuştu. 1950 yılında bursla girdiği Smith College’deki ikinci yılında ilk intihar girişimini gerçekleştirdi ve bir akıl hastanesine yatırıldı. 1955’te Smith College’den summa cum laude derece ile mezun oldu.

Kazandığı Fulbright bursuyla Cambridge Üniversitesi’ne giderek çalışmalarını burada sürdürdü ve şiirlerini üniversitenin öğrenci gazetesi olan Varsity’de yayımladı. Plath burada 1956 yılında evleneceği İngiliz şair Ted Hughes’la tanıştı. Evliliklerinin ardından Boston’da yaşamaya başladılar. Plath, hamile kaldıktan sonra ise İngiltere’ye geri döndüler.

Plath ve Hughes, Londra’da kısa süre yaşadıktan sonra North Tawton’a yerleştiler. Çiftin sorunları bu dönemde başladı ve ilk çocuklarının doğumundan kısa süre sonra Sylvia Plath Londra’ya geri dönerek boşanma işlemlerini başlattı.

Kiraladığı evin eskiden İngiliz şair William Butler Yeats’e ait olduğunu öğrenen Plath bunu iyi bir işaret olarak değerlendirdi. 1962-1963 kışı Plath için çok zor geçti. 11 Şubat 1963’te, ikinci kattaki odalarında uyumakta olan çocuklarının yanına süt ve kurabiye bıraktıktan sonra, odalarının kapısını da içeri gaz girmeyeceğinden emin olmak üzere bantlayarak kapattı ve kafasını fırının içine sokarak intihar etti.Bu olay onun yasadığı evin lanetiydi çünkü Yeats de bu evde ihtihar etmisti.

İntiharıyla ilgili olarak kocası Ted Hughes eleştirilere maruz kaldı. Hughes yıllarca bu konuda konuşmadı. Daha sonra anılarını yayımladı.

1963 yılında daha 30 yaşındayken intihar eden Plath’ın hayatı, Oscarlı oyuncu Gwyneth Paltrow’un ünlü şairi canlandırdığı “Sylvia” filmine de aktarıldı.

Plath’ın Türkçe’ye çevrilen eserleri arasında bulunan “Sırça Fanus” adlı romanı, birçok kişi tarafından ilk Amerikan feminist romanı olarak değerlendirilir.

Eserleri

Şiir

• The Colossus (1960)
• Ariel (1965)
• Crossing the Water (1971)
• Winter Trees (1972)
• The Collected Poems (1981)

Düz yazı

• The Bell Jar (1963)
• Letters Home (1975)
• Johnny Panic and the Bible of Dreams (1977)
• The Journals of Sylvia Plath (1982)
• The Magic Mirror (1989)
• The Unabridged Journals of Sylvia Plath

Çocuk kitapları

• The Red Book (1976)
• The It-Doesn’t-Matter-Suit (1996)
• Collected Children’s Stories (İngiltere, 2001)
• Mrs. Cherry’s Kitchen (2001)

Türkçeye çevrilen eserleri

• Ariel, (İmge Kitabevi)
• Johnny Panik ve Rüyaların Kutsal Kitabı, (Altıkırkbeş Yayınları)
• Sırça Fanus, (Can Yayınları)
• Üç Kadın, (Oğlak Yayıncılık)
• Sylvia Plath’in Günceleri, (Oğlak Yayıncılık)
• Suyu Geçiş (Artshop Yayıncılık)

 

Sylvia Plath Amerikan Edebiyat tarihinin en önemli şairlerinden biridir. Onun şiirilerini anlamk için hayatını mutlaka bilmek gerekir çünkü Plath bizzat kendi hayatını anlatan itiraf şiirleri yazar. Bir diğer değişle şiirleri hayatının yansımasıdır. Plath hayatı boyunca problemli bir psikolojiyle yaşamıştır. Bu da onu intihar eğilimli bir insan haline getirmiştir. Bu manik depresif halleri Plath’ın babası Otto Plath’ın ölmesiyle başlar. Daha 10 yaşında iken intihar eder. 21 yaşında iken tekrardan intihar eder fakat 3 gün geçmesine rağmen ölmez ve sonra annesi tarafından bulunur. İşte bu Plath’ın hayatının dönüm noktalarından biri olmuştur. Aslında öldüğüne ve tekrardan hayata geldiğine inanır. Nu yüzden intihar etmek ve ölmemek şiirlerini çok etkilemiştir. 23 yaşında iken Amerikan Edebiyatı için önemli olan bir diğer şair Ted Hughes ile tanışır ve birbirlerine aşık olan bu iki şair evlenirler. Fakat Plath’ın kötü psikolojisi onu takip etmeye devam eder. Yazmayı çok seven Plath evliliği yüzünden üretemez hale gelir. Bir diğer sebebi ise Hughes’ın onu aldatmasıdır. Son bir defa daha intihar eder ve bu sefer ölür. Hayatının mutsuz ve depresif olmasından dolayı şiirleri ölüm sembolleriyle doludur. Geçmişi şiirlerinin ana temasıdır ve karamsarlıklarla doludur.

‘Lady Lazarus’ bu şiirlerine en güzel örneklerden biridir. Bu şiir insana okuduğunda Plath’ın 30 yıllık yaşam öyküsünün özetini verir gibi. Şiir: “I have done it again. One year in every ten I manage it” (1-3) mısralarıyla başlar. Her 10 yılda bir intihar ettiğini söyler. Hem geçmişi anlatırken bir yandan da gelecekte yapacaklarının sinaylini verir çünkü Plath bu şiiri yazdığında henüz 2 kez intihar etmişti. Daha sonra ilk seferki intiharının kazar olduğunu ama ikincisinin bilinçli olarak yapıldığından bahseder. Bana göre Plath gerçekten ölmek istemez. Bu konuda yazmak onun çok hoşuna gidiyor çünkü sahip olduğu tek güç intihar etmek. Ayrıca bilindiği gibi son intiharında bakıcı zamanında gelseydi Plath yine ölmeyecekti çünkü: “bu numarayı ara” diyerek doktorun numarasını bırakır. Plath son intiharında da yeniden hayata gelmeyi umut etmişti. Lazarus Jesus sayesinde yeniden hayata gelmiş olan incilden bir karakterdir. Kendisinin de onun gibi tekrardan hayata geleceğine, dokuz canlı olduğuna inanır fakat bunu son denemesinde başaramaz. Şiirde de bunu yazarak bu fikrimin doğru olduğunu gösteriyor, “Dying, is an art, / like everything else, I do it exceptionally well.” (43-45).

Şiirde ayrıca babasının Nazi kimliğini kullanırken kocasından da düşman olarak bahseder.

“Out of the ash / I rise with my red hair / And I eat men like air.” (79-81)

(küllerin arasından dogrulurum / kızıl saçlarımla / ve çıtır çıtır adam yerim.)

Sonuç olarak tek bir cümle ile özetlemek gerekirse, Plath’ın amacı ölmeyi değil ölememeyi başarmaktır. Parçalanmış kimliği şiirde kolaylıkla görülüyor. Kimliğinin yanında şiirde her şey kırılmıştır.

Dady, Morning Song, Blackberring’de Plat’ın karamsar ve karanlık şiirlerine örneklerdir.

Yazar 1932′de Massachuseets’ta doğmuş ve çocukluuğunun ilk yıllarını Boston yakınlarında bir kıyı kasabası olan Winthrop’ta geçirmiştir. Annesi Avusturyalı bir ailenin kızıdır. Boston üniversitesinde tanınmış bir biyoloji profesörü ve arılar uluslararası bir üne sahip bir otorite olan babası gençliğinde Polonya’dan ABD’ne göçmüştür.Sylvia’nın kendisinden iki buçuk yaş küçük bir erkek kardeşi vardır.Kasım 1962′de Sylvia’yı çok etkileyecek bir olay olur, babası uzun ve zorlu bir hastalık geçirerek ölür. Küçük yaşta şiir yazmaya, çini mürekkeple resim yapmaya başlar;her iki alandada ilk yapıtlarıyla ödüller kazanır.On yedi yaşına geldiğinde yazma hevesini belli bir düzene sokar,ancak yazdıklarının yayınlanması o kadar kolay olmaz.Seventeen dergisinin ağutos 1950 sayısında çıkan ‘ve artık yaz gelmeyecek’ adlı kısa öyküsünden önce dergiye tam kırk beş öykü göndermiştir.İngiliz ozanı Ted Huger ile tanışır ve 16 haziran 1956′da Londrada onunla evlenir.Sırça Fanus’u yazmak için Saxton vakfından burs alır ve roman ocak 1963′te yayınlanır.Daha sonraki dönemde Ariel şiirleri başta olmak üzere bir çok şiir yazar 11 Şubat 1963 günü yaşamına son verir.

Neden İntihar etti?

“Herkesin intihar etmek için iyi bir nedeni vardır. CESARE PAVASE”

Ölmek

Bir sanattır, her şey gibi

Eşsiz bir ustalıkla yapıyorum bu işi

Öyle ustaca ki insana korkunç geliyor.

Öyle ustaca ki insana gerçeklik duygusu veriyor.

Bu konuda iddalıyım sanırım

Sylvia Plath

Çeviren : Cevat Çapan

PLATH ŞİİRİNDE ERİL ETKİ

“Başparmağımdan kesildim, köküm toprakta kaldı.”1932 yılında Massachusetts’te doğan Alman asıllı kadın şair Sylvia Plath, eğitimini Massachusetts ve İngiltere’de tamamlar. Şiirlerinde bolca sanrısal ve şiddet içerikli imgeler kullanan şaire, son yüzyılın gerek eserleri ve gerekse de yaşamı ele alındığında en çarpıcı isimlerinden birisidir.Plath’ın bütün bir yaşamını özetleyen cümlelere Sırça Fanus adlı otobiyografik romanında rastlarız: “Bir gün bir yerde, okulda, Avrupa’da, herhangi bir yerde, o boğucu çarpıtmalarıyla sırça fanusun yeniden üzerime inmeyeceğini nasıl bilebilirdim? O sırça fanus ki, içinde ölü bir kelebek gibi tıkanıp kalmış biri için dünyanın kendisi kötü bir düştür”. Bu cümle Plath’daki Kaos Teorisi’nin özeti gibidir. Plath şiirinin en dominant unsurları baba ve koca imgesidir. Mumaileyh ikonlar Plath şiirinde rahatsız edici bir biçimde defalarca işlenir.

Plath Şiirinde Baba Otto’nun Etkleri: Babasını kaybettiği 20 yaşına kadarki süreçte babası ile sorunlar yaşayan Plath bu menfi etkileri 1963 yılındaki intiharına dek taşır. Bu çekişme Plath’ı manik depresif, şizofren, içine kapanık, öfkeli, bezgin ve intihara meyyal bir hale getirir. Sylvia Plath babası ile olan bu ilişkisini henüz o yıllarda sıcak olan Nasyonal Sosyalizm ve III. Reich rejimi ile özdeşleştirir. “Babacığım” şiirinde babasını acımasız, kan dökücü, insanlıktan uzak SS subaylarıyla özdeşleştiren şaire, kendisini de masumiyeti sembolize eden toplama kampına kapatılmış Yahudi bir kıza benzetir:

“Dikenli tellere takıldı kaldı

ich, ich, ich, ich

Güçlükle konuşurdum

Her Alman’ı sen sanrdım

Hele o yüz kızartıcı dilin”

Plath’ın babasına duyduğu öfkenin boyutları oldukça korkutucudur. Bu öfke yer yer karşılanılması zor bir intikam duygusuna dönüşür. Bu duygunun baskınlığı Plath’in şiirlerinde cinayet işleme isteği formunda açığa çıkar:

“Babacığım öldürmek zorundayım seni…

Ben zaman bulamadan ölüverdin…”

Yaşamı boyunca babasına karşı beslediği öfke, Sylvia’nın intiharından önce yazdığı ve geniş yankılar uyandıran Babacığım şiirinin son dizelerinde artık önü alınamaz bir hale gelir:

“Baba, baba , seni piç

Artık seninle işim tamamen bitti.”

Plath Şiirinde Koca Ted’in Etkileri: Plath hayatı boyunca tatmin edilemeyen babasının kızı psikolojisini (Kül Kedisi Psikolojisi) karşısına çıkan bütün erkeklerde arar. İngiltere Cambridge’de okurken bir baloda tanıştığı İngiliz kraliyet nişanına sahip şair Ted Hughes ile evlenir ve bu evlilikten iki çocuğu olur. Ancak Plath’in aradığı dinginlik bir türlü gelip onu bulmaz. Plath’ın evlilikten beklediği koruyucu erkek imgesi yerini, diğer bütün kadınlarda olduğu gibi evliliği mutfaktan mürekkep bir saltanat haline getirir. Şair intiharını da kendisine biçilen bu ülkede gerçekleştirir. Denilebilir ki şairin üstünde şiir kokusundan daha çok baharat kokusu vardır.

Plath’ın dikkat çekecek kadar güzel bir kadın olmaması, güzellik konusundaki komplekslerinin kocası Ted üzerinde bir baskı oluşturmasına neden olmuş ve Plath, kocasının yanındaki bütün kadınları potansiyel birer rakip olarak algılamıştır. Bu korkunun izinden giden kadın, ev sahibi ile kocasının ilişkisini öğrenir ve bu bilgi Plath’ın ruhsal bunalımları artmasına yol açar. Kendisini bir hapis hayatında yaşıyor olarak betimlediği Sırça Fanus’ta kocasının bu sadakatsizliğine değindiği bölümler kocası tarafından sansüre uğrar ve kitaptan çıkartılır. Bu noktadan sonra Plath yalnız bir kadındır ve ölüm arzusunu şiirlerinde yoğun olarak işler. Şiddet Plath şiirinin ana imgesi olmuştur. Plath kocasının da bulunduğu evini canlı canlı gömüldüğü bir mezara benzetir:

“Pek yakında, evet pek yakında

Mezar inimin yediği etim

Gene üstümde olacak eve gittiğimde.”

İçinden çıkılamaz bir yola doğru günbegün sürüklenen Sylvia bu çöküşünden kocasını sorumlu tutar ve onu bir şiirinde kanını içen vampire benzetir:

“The wampire who said he was you

And drunk my blood for a year

Seven years if you want to know.”

Sylvia Plath hakkında inceleme yazısı yazan bütün isimlerin de ortak paydası Plath’ın intiharından kocası Ted Hughes’ı sorumlu tutmalarıdır. Başka bir şiirinde ise Ted Hughes’i korumasız bir gemiye ya da koruması gereken bir gemiye saldırıda bulunan II. Dünya Savaşı Japon intihar uçaklarına benzetir:

“O ince

Kağıtsı duygu

Sabotajcı,

Kamikaze adam.”

Evlilikten aradığını bulamayan şaire, bu beraberliği yapay, dayanılması zor, karşılıksız ve sadakatsiz bir süreç olarak niteler Aday şiirinde. Evlenmeyi düşünenlere yahut evlenmiş olanlara karşı bir öğüt niteliği taşır şiir:

“Çay getirecek ,

Baş ağrılarını geçirecek ve ne dersen yapacak

Bir el.

Evlenir misin

Garantisi var.”

Yaşamına eklenen bu yeni ve boyutları oldukça büyük düş kırıklığı Plath’ın ruhsal durumunu içinden çıkılmaz bir hale getirir. Şaire gittikçe kendisini ölüme yakın hissetmeye başlar. Bu yakınlık şaire ile ölüm arasında paranormal bir dostluk kurulmasına neden olur. Artık Plath için ölmek bir sanattır ve kendi ifadesiyle bu sanatı icra etmek adına girişimlerde bulunur. “Her şey gibi eşsiz bir ustalıkla yapıyorum bu işi, Öyle ustaca ki insana korkunç geliyor Öyle ustaca ki gerçeklik duygusu veriyor, Bu konuda iddialıyım sanırım.” Jell Barr (Sırça Fanus)’da intihar girişimlerinden bahseden Plath, deyim yerindeyse bu deneyimlerle övünür: “Yine yaptım, on yılda bir beceririm bunu ben.” Üçüncü on yılda ise bu yaptığı şeyi becermekle kalmayacak, başaracaktır da. Şaire bir intihar girişiminden sonra hayatını kurtaran doktorları Nazilere benzetir ve onlarla dalga geçer:

“İşte böyle Herr doktor, Herr düşman

Beni siz yarattınız

Ben sizin kıymetli eşyanız

Eriyip çığlığa dönüşen.”

Sylvia aldatılan her kadının yapması gereken şeyi yapar ve Ted Hughes’e boşanma davası açar. Mahkeme sürecinde edebiyat çevresindeki arkadaşları iki tarafı da bu kararlarından çevirmek için arabuluculuk yaparlar. Bunun yanında Ted Hughes çocuklarının annesinden defalarca özür diler, ancak her bağışlama yeni bir aldatma ile sonuçlanır. Hughes Sylvia’dan vazgeçemediği kadar, Londra edebiyat çevrelerinde kendine hayranlık besleyen kadınlardan da vazgeçemez. Bir süre sonra karı-koca ayrı evlerde yaşamaya başlarlar. Bu arada Sylvia Plath’ın şiirlerini okuyan bir basım evi sahibi bu şiirleri basar ve Plath’ın şiirleri İngiltere’de olumlu karşılıklar bulur. Ancak bu bile Sylvia’yı sonun başlangıcından kurtaramaz. İki çocuğunu yataklarına yatırır, gazdan etkilenmesinler diye pencerelerini açar, üzerlerini açık bir nokta kalmayacak şekilde örter, kızı Freida’nın başucuna bir bardak süt bırakır ve kafasını mutfaktaki gaz fırınına sokarak intihar eder. Öldüğünde boşanma davası henüz noktalanmadığı için mezar taşına Sylvia Hughes yazılır. Takip eden yıllar boyunca mezar taşındaki Hughes soyadı Plath hayranlarınca defalarca tahrip edilir.

Plath’ın intiharını takip eden 30 yıl boyunca Ted karısı hakkında tek kelime etmeyen Ted Hughes Sylvia’dan sonra iki kere daha evlenir ve 1998 yılında kanserden ölür. Ölümünden birkaç yıl önce Sylvia için “Doğum Günü Mektupları”nı yazan Hughes arkasında büyük bir servet bıraktı.

Plath Şiirinde Diğer Erkekler’in Etkisi: Babası ve kocası ile yaşadığı kötü deneyimler sonucu Plath bütün erkeklerden nefret etmeye başlar. Bu nefret Hıristiyanlık’ta insanlığın günahları için kendini feda eden İsa’ya kadar taşar:

“Şu kutsal herifler

ya balıklar, balıklar

İsa! Buz kalıpları.”

Plath edebi anlamda sergilediği bütün performansının merkezine şu ya da bu şekilde menfi bir erkek imajı oturtur. Bu bazen babası, bazen kocası, bazen de savaş çıkartan, kötülük yapan diğer erkeklerdir.

Yönetmen Christine Jeffs, Plath’ın hayatını sinemaya aktardığı otobiyografik bir deneme olan Sylvia’da, Plath’ın şair Ted Hughes ile tanışmasından intiharına kadar olan süreci yüzeysel, kadın bakış açısıyla ve Plath’ın cephesinden ele alır. Gywneth Paltrow ve Daniel Craig’in başrollerini paylaştığı film Jell Barr’ın görsel bir versiyonu gibidir. Filmde Plath alabildiğine masum, Hughes olabildiğince vefasız gösterilir. Filme getirilen eleştirilerin önemli bir bölümü Paltrow’un Plath’ı temsil edemediği, hatta taban tabana zıt olduğu önermelerinde birleşir. Bizce film feminist duyguları tatmin etmeye yönelik ve oldukça yanlı olduğu için başarılı olmamıştır. Filmde Sylvia’nın intihar sekansı kadraj dışı bırakılır.

Plath Şiirinde İntihar Kavramı: Sylvia Plath için intihar bazen yaşamakla eş anlamlı bir olgu haline bürünür. Lady Lazarus adlı şiiri Ahdi Cedit’de geçen İsa’nın Lazarus adında daha önceden ölmüş birini diriltmesine göndermedir. Plath, deneyip de başaramadığı intiharları Lady Lazarus adlı şiirinde bu hikaye ile ilişkilendirir. Bazen da intihar bir kaçış yoludur. Başarısızlığa yahut kendinden daha iyi olan birine karşı tahammülsüz olan kadın şair, bir şiirinin başarısız bulunup elenmesinden sonra, yaşadığı bu düş kırıklığını intihar ederek aşmayı denemiştir. Plath’ın eserlerinde genelde yaşadığı çıkmazların betimlemeleri vardır. “Ölmek istemiyorum” diyen şairenin, sürekli ölmek için çabalaması “ölüm” imajını iki farklı anlama oturtmasından kaynaklanmaktadır. Ölmek istemez, çünkü ölmek unutulmak demektir. Ölmek ister, çünkü ölerek yaşamak daha albenilidir.

Sylvia Plath’ın intihara bu denli yakın durması ve bütün bir hayatı ele alınınca oldukça dramatik bir anlam ifade etmesi, “Sylvia Plath Etkisi” adı altında bir kavramı ortaya çıkarmıştır. Kavram özetle, özgün üretimle deliliği bağdaştırmaya yöneliktir. Plath intiharı ondan sonra gelen bir çok kadın şair ve yazarı etkilemiştir. Türk yazınında Nilgün Marmara intiharı Plath’la ilişkilendirilir.

Sylvia Plath Susma Cesareti / Yusuf Eradam

Nietzsche, ”Böyle Buyurdu Zerdüşt”te şöyle der:

”Korkunçtur, kendi yasanın yargıcı ve öc alıcısıyla yalnız kalmak. Yıldız işte böyle fırlatılır ıssız uzaya, yalnızlığın buzlu soluğuna… Ama bir gün yalnızlık yoracak seni, bir gün eğilecek gururun ve yürekliliğin yılacak. Bir gün haykıracaksın: ‘Yalnızım ben!…’
Kendi yüceliğin bir hayalet gibi korkutacak seni.”

HERKESİN mal bulmuş Mağribi gibi sarıldığı Nietzsche’den medet umduğum sanılmasın, çünkü o da Batı’nın ‘yalnızlık fetişizmi’ dediğim kara batağına yoğurt çalanlardandı, ya tutarsa diye. Batı’nın, özellikle de Amerika’nın ‘vanilyalı ideoloji’ olarak adlandırdığım küreselleşme safsatası altında, insanoğlunu kör ve sağır edici, köle edici ideolojisinin bir paradigmasına dikkatleri çekmek için getiriyorum gündeme, yalnızlık fetişizmini. Batı ‘yalnızlık’ (loneliness) ile ‘birbaşınalık’ı (solitude) birbirine karıştırmamızı sağlıyor. Bütün dünyaya antidotu (yoğurdu) olmayan bir zehir saçıyor: Yalnızlık kültürü!

Batı bu zehre hayran. Sylvia Plath da, Sivvy’ciğim de, öldükten sonra bu fetişizmin kurbanı olmuştur magazin basını yüzünden ve bunun tek sebebi, kendisini kurtarmam istenen DTCF’li bir felsefe öğrencisinin dediği gibi, ‘gerçekleştirilebilecek en özgün yaratı ya da edim’ diye nitelenebilecek ‘intihar’ı gerçekleştirebilmiş olmasıdır. Şairin nasıl yaşadığından, nasıl ürettiğinden çok, intiharı ile ilgilenmeyi, hatta ona gıpta ederek bir tür ölüsevicilik yapmayı da biz Batı’dan öğrendik. İntihar eden sanatçıların nasıl öldüklerini, canlarına nasıl kıydıklarını anlatmak ya da öğrenmek nedense hayattaki biz faniler için daha çekici gelir. Oysa, onların nasıl yaşadıklarıdır bilmemiz gereken, yapıtlarını nasıl ürettikleridir.
Susma cesaretinin tezahürünün doruk tecellisi intihardır. Tek gösterimliktir çünkü. Replikasyonu olanaksızdır. Ama unutmamak gerekir ki Plath, son ana değin kurtarılacağını ümit etmişti, o kış olmasaydı, onu baygın bulması ümit edilen çocukların bakıcısı gecikmeseydi…

Plath, hayatı sevmeseydi ya da sadece onu aldatan kocasından intikam almak için intihar etmek istediyse, çocuklarının bulunduğu odaya gaz girmesin diye delikleri niye bantladı? Çocuklarını da beraberinde götürse, ‘benim dengim’ dediği Ted Hughes’u daha mutsuz ve pişman etmez miydi? Amy Tan, ”Şans Klubü”nde bu yöntemi akıl etmiş oysa.

Ölümün mutlaklığıyla sevişmek

Plath, susma cesareti gösteremeyen ahmakların imrendiği bir yalnızlığın kurbanı değildir. O fallosantrik, fallomorfik bir Batı yaşam düzeneğine şiirleriyle baş kaldıran bir cengaverdir. Kadına bireyselliğini yaşatmayan, insanı insanlığından çıkaran ve ‘ötekileştirme’ üzerine kurulu bir düzenin her ayrıntısına bakma cesaretini gösteren ve ölüm adlı mutlak gerçeklikle şehvetle sevişen bir yiğitti o; ”Sylvia” adlı filmde gösterildiği üzere kocasını kıskanan ve bu yüzden de kendisini yok etmek isteyen aciz bir kadın değildi. Film, onun çocukluğu, babası ve annesi hakkında, daha küçücük bir kızken yazdığı şiirlere yer vermiyor. İngiltere’de Ted Hughes ile tanışması sayesinde başlamış gibi gösteriliyor Sylvia’nın hayatı. Bu da, yaratıcı bir kadının hayatına ve ölümüne ait anlamların ancak ve ancak bir erkeğin varlığıyla onanabileceği demek ki, yanlış! Plath’ın oluşumunda ’50’li yılların (”Saatler” filminin ikinci bölümünde ailesini terk eden kadında da görürüz bu yapılanmayı), böcekbilimci tanrısal erk imgesi babasının, sıkı disiplin yanlısı annesinin, geçmişindeki Püriten yobazlığin hâlâ at koşturduğu New England (Massachusetts) yaşam dizgesinin büyük rolü vardır.

”Mecaziyim” ve 9 rakamı

Tıpkı Kate Chopin’in Edna Pontellier adlı kahramanı gibi (”Uyanış”), Plath da çoluk çocuklu bir evlilik yaşantısına yabancılaşmıştı. ”Metaphors” başlıklı şiiri bunu pek güzel anlatır. Hamileliği sırasında yazdığı bu şiirini ”Şiire Giriş” derslerimde okuturum çünkü müthiş bir imge şiiridir, öğrencilerin imgeyi anlamasını kolaylaştırır, bir de şairin en az tehlikeli şiirlerindendir. Malum, genç dimağlar okuduklarıyla kolayca empati kurar, öznel ile kendine özgülüğü karıştırır ve şiirde anlatılan yaşantıyı mutlak gerçek olarak görebilirler. Şiirin finalindeki iletinin karamsar olması dışında (Başka bir kadın için hamilelik neden inişi olmayan bir trene biniş olsun ki? Ama bizim anlamamız gereken Plath’ın neden böyle düşündüğüdür, yargılamadan) ”Metaphors”, 9 rakamı üzerine kurulu bir şiir, kendi nitelemesiyle, bilmece gibi. 9 harfli bir başlık, 9 dizeli ama tek kıtalı bir şiir bu; çünkü Plath, yani kadın, bir yerde yazdığı gibi hep karşı durmaya kararlı olduğu yazgısının ve anlamının 9 rakamıyla belirlenmiş tek bir beden olduğunu bilir. 9 ile belirlenmiş bir yekpareliktir kendine yakıştırdığı imge. 9 harfli birçok sözcük de var şiirde. Bu yüzden ”Mecazlar” (8 harf) demedim başlığı çevirirken; ”Eğretilemelerinizim” deseydim 9 heceli olacaktı ama bu da biraz samimiyetten uzak geldi ve ”Mecaziyim” demeyi yeğledim. Paranın damga yemesi ‘newly-minted’, hem aynı cüzdandaki nane şekeri kokusunun paraya sinmişliğini gösteriyordu hem de darphanede damga yemişlik, yani dönülmez bir yola girmişlik hissine tercüman oluyordu, ki çeviride bu anlamların ikisini birden kurtaramıyorsunuz; bu yüzden de ben birini yeğledim; nane gitti, finaldeki mesaja uygun olan anlam, ‘mühürü yemişlik hali’ kaldı.

İktidar ile fuhuş

Yaşama ve yaşantılarına bu denli özen gösteren, dil matematiğini bu denli iyi bilen bir insan nasıl olur da salt manik-depresif, şizofren tanılarıyla (tıbbi olarak doğru bile olsa) etiketlendirilip rafa konabilir? ’50’li yılların cengaver kadınları böyleydi. Görünce bana katılırsınız, magazin basınının, Hollywood’un satmayı sevdiği, rantı olan bir kadın entelektüel imajını besliyor ”Sylvia” adlı film. ”Saatler”in üçüncü bölümünde oğlunu terk eden ’50’li yılların Amerikalı kadınının, bir annenin annelik görevini yadsımasının olumlanması, Meryl Streep’in kızının ona sarılmasıyla gelir. Plath, böyle bir olumlanmaya gereksinim duymayacak kadar asiydi. Filmi izledikten sonra Plath için ”Âşık olduğu adamı kıskanıp intihar edecek kadar cinnetli bir kadın işte,” deyip çıkabilirsiniz sinemadan ya da Sylvia’ya acıyarak yazık. Film onun şiirleriyle bezenmiş olsa da, şair Plath değil de aciz kadın Sylvia ön planda, çünkü bu imge satar! Oysa, çocukluğunda bir kelime harfleme yarışmasında, bir oğlan çocuğunun ardından ikinci oluşunu ”Olsun, ne de olsa o bir erkekti,” diyerek karşılaması ona daha çocukken öğretilen Sivvy, Ted Hughes’u en azından, kanımca, kendisi ‘poet-laureate’ (şair-i azam) olmadığı için de yenmiştir. Hughes bu unvanı kabul ederek kurumsallaşmış ve yasallaşmıştır. Bu da, bir şair için ölümle eşdeğerdir, çünkü şairin kanatlarından birini kesmesi demektir, kurumsallaşıp yasallaşmak. Ben bunu bilir, bunu söylerim. Kurumsallaşmak bir illettir. İktidar ile fuhuş halindedir çünkü.

”Sırça Fanus”

Plath, ”Daddy” başlıklı ‘kültleşmiş’ şiirinde babası ile özdeşleştirdiği ataerkil, fallosantrik düzene baş kaldırırken babasını vampirlerle, Nazilerle bir tutmuş, kazığı da kalbine saplayıvermişti. ”Pekala Yahudi de olabilirim,” derken mazlum ile, kıyıma uğrayan ile özdeşleşebilecek kadar, kendi bireysel kıyılmışlığını Nazilerin soykırımıyla yan yana koyacak denli yürekliydi. İnsanın insana yaptıklarına kayıtsız kalamayışını bugün bile içimizi ürperten, yüreklere korku ve dehşet saçan şiir estetiği ile gösterir. Plath, savaş sonrası yıkık hassas beyinlerdendir; şimdi yaşasaydı ”Pekala Filistinli de olabilirim, pekala Iraklı olabilirim,” derdi. Çünkü bütün sanatçılar gibi o da sanatçı sorumluluğunun kıyılandan yana olmakta yattığını biliyordu.

Plath’ın elimizdeki tek romanı şiirleri kadar güçlü değildir (yazdığı söylenen ama yayımlanması Ted Hughes tarafından sakıncalı bulunan ikinci romanı bildiğim kadarıyla ortaya çıkmadı henüz). Bu tek roman ”Sırça Fanus”a gönderme yaparak söyleyebilirim ki, gizdökümcülüğünü bariz bir şekilde burada sergiler. Bilinen ikinci intihar denemesi ve sonrasında gelen tedavisi sırasındaki ruh halini anlattığı bu romanı, sanatsal olarak bizi büyülemez; ama şiirlerindeki özen ve matematik, klasik müzikte Bach’ın başarısıyla denktir, çünkü Plath şiirlerinde bireysel deneyimlerinden yola çıkarak şiir sanatının tüm araç gereçlerini ustalıkla kullanarak (Oruç Aruoba’nın gözlerimin önünde parmak saymadan haiku yazması gibi) akıllara durgunluk verecek şiirler yazmıştır ve bunların hepsi metin. Bu metinlerden yola çıkarak şairin özel hayatına ya da kişiliğine, cinsel ya da başka kimliğine tanı koymak ise röntgenci okurların, eleştirmenlerin densizliği; tadına doyulmaz bir hamakat örneği. Okuyucu ya da eleştirmen, anlamak yerine tanı koymayı sever. Ahmaklıktan kastım bu.

‘Sylvia Plath etkisi’ymiş!

Müthiş bir okuma serüveninin ipuçlarını taşıyan Sylvia Plath şiirlerini okursanız görürsünüz ki hayatında hiçbir şey onun şiir yazma tutkusunun, şiirle varolma savaşımının önüne geçememiştir. Bunalımının temel nedeni de budur. ”Kadından şair olmaz” ya da ”Kadın olmasına karşın…” diyenlere toslamıştı hep; bulunduğu ortamlarda önce sevgilisi, sonra kocası ve şiir alanında da kendisinden hep bir adım önde olan Ted Hughes ile aşık atmak zorunluluğu içindeydi. Aynı zamanda da güzel kadın, anne, sevgili vb. gibi kadına biçilen birçok rolü giyinmek zorundaydı; ama tüm bunların ötesinde, şair olduğunun herkesçe tanınmasının savaşımını da verdi. Bu savaşımı verirken parçalanarak çoğaldı. Şairliği, hak ettiği halde, kanonize olmayınca da etiket meraklılarının dediği gibi ‘cadı tanrıça’ oldu. Batı, kadın yazarların ruhsal sorunları olduğunu yaymayı çok sever ve eleştirmenler, yazın dünyasının haremağaları, hemen düşerler bu basmakalıp tuzağa, çünkü onlar bağnazdırlar ve bayılırlar kadını fallosantrik hücrelere tıkıştırmaya. Nitekim, bu yıl içinde yapılan araştırmalardan biri de, kadın yazar ve şairlerin intihara eğilimli olduğunun altını çizdi, söz konusu araştırmanın sonuçları da ”Sylvia Plath etkisi” başlığında verildi.

Sylvia Plath etkisiymiş! Haydi oradan! İntihar edenler sadece kadın mıdır ya da sanatçılar mıdır? İntihar etmek kadınsı bir eylem midir? ”Nilgün Marmara’nın intihar etmesinin temel nedenlerinden biri de Boğaziçi Üniversitesi’ni bitirme tezinde Sylvia Plath’ı incelemiş olmasıdır,” demek de aynı bağnazlığın, ahmaklığın işaretidir. İntihar edenin bireysel iradesini soğurmak eğilimini sergiler bu tanı. Marmara’nın ‘çölgörmüş halini’ okuyup bir filozofa şapka çıkarmak yerine, onun intiharını bir kadının zayıflığının tezahürü, inceldiği yerden kopmuşluğu gibi göstermek acizliğidir. Ben de Plath’ı doçentlik tezim için inceleyeceğim diye tutturduğumda, aynı uyarı gelmişti, akıllı bıdık kumkumalardan: ”Aman dikkat et, intihar bulaşıcıdır!”

Plath şiirindeki yaşama sevinci

Sylvia Plath’ın en karamsar dizelerinde bile özellikle doğa imgeleri ile bezenmiş yaşam sevinci ya da bir insanlık ayıbına tanıklık, alt metin olarak okunabilir, okumayı bilen okur:

Mutsuz cadı, kapıdan
Bakar durursun, ”Her kadın bir fahişedir.
İletişim kuramıyorum.”
(”Lesbos,” 18 Ekim 1962)

Plath’a ‘lezbiyen’ tanısının konmasına sebep olan (kötü bir şeymiş gibi) şiirlerinden biridir bu ve insanın sorası gelir, ”Ona ‘iletişim kuramıyorum’ diyen, onu göze alamayan kocası olmasın” diye (‘röntgenci okur’laştım, tezimi savunayım derken!) Kendini boğazına kadar batağa saplanmış bir ahmak gibi gören Plath, ”Gardiyan” başlıklı şiirinde gene kendisini bütün anahtarları elinde tutup şakırdatan kocasının ‘şehvet manivelası’ olarak niteler. Niye?

”Karaağaç” (Elm) şiirinde içindeki yumuşak, tüyümsü kıvrılışlı yaratığın habisliğini duyumsar ve hep göze alınmak arzusunu ima ederek şiiri şöyle sonlandırır, şiirde de son dizelerin sürpriz taşıması ve en vurucu dizelerin son dizeler olması gerektiğini bilerek:

Öper durur yılansı acı suları.
İradeyi taşlaştırır. Tecrit edilmiş, usul kusurlardır        
bunlar,
Öldürür, öldürür, öldürür.  (19 Nisan 1962)

 

 

 

Plath, onun içindeki ateşi öldürmeye azimli bir toplumda yaşadığının (”İçimdeki bu ateşle asla genç olmak istemezdim,” diyen Beckett miydi?) ne denli ayırdına vardıysa, ölümsüzlüğe, ölüme aşkla bağlanarak imgeler yaratmaya da o denli çok özen gösterdi. Kıyıcı olduğunu söylerken bile, giderek somut imgelerle özdeşleşmekten vazgeçip yumurta gibi şekli betimlenemeyen nesnelerle, daha sonra da maddenin en uçucu hali olan gaz haline dönüşme arzusuyla gösterdi bunu. Gaz soğurarak kendine kıyması da bundandır. Betimlenmeye, etiketlendirilmeye karşı duruş; ”Ariel” başlıklı şiirinde sabahın kızıllığına karışıp gitmek arzusu! Bu arzu, ‘ötekileştirme illeti’ni temel alan fallosantrik ideolojileri benimseyen tüm yaşam biçimlerinde sadece kadına değil, herkese öğretilir, mutlak gerçek niyetine. Plath’a bir eleştiri yöneltilecekse, o da şairin bu tuzağa düştüğünü söylemek olabilir, eğer tek mutlak yaratıcı edimin intihar olmadığına inanıyorsanız.

Cadı tanrıça (!)

”Evlilik, birinin hep haklı olduğu, ötekinin ise koca olduğu bir ilişkidir”. Kadını, erkek özgürlüğüne ket vuran engel gibi gösteren bunun gibi ‘vecizeler’ Internette dolaşır durur ama burada yatan bir gerçek daha var ki, o da haklı olanın erkek olduğu ve kadının da bunun tersini göstermek üzere cadılaşmak zorunluluğuna yeltenmesi. Plath’a cadı tanrıça denmesinin nedeni de budur.
Plath gibi birinin en büyük hatası evlenmek olmuştu. Evlilik; devlet ve para gibi, cinsel rol ve kimliklerin mutlak kurallara bağlanışı gibi, insanoğlunun kendi tarihini yoldan çıkarmasına yarayacak yanlışlarından biridir. Bu yanlışa Sivvy’ciğim de düştü. Rachel Smithson dostumun da anımsattığı üzere, ‘halkalı köle’ olmaya imza atarken, aynı zamanda bir birey, bir şair olarak da var olmaya çalışır Sylvia. Ne gaflet ama. Ama o gaflet, ne büyük bir derya olur yaratıcılığına.

Fakat edebiyat tarihi kurumsallaşmış, kanonize olmuş Yunan sütunları gibi duran Sivvy’nin babası Otto Plath’ı ya da kocası Ted Hughes’u değil de Sylvia Plath’ın uğunmalarını mesele edinir ve aynı derecede uğunur da uğunur. Çünkü mesele hâlâ halledilmemiştir. Mesele kadına soluk aldırmayan düzeneği cıscıbıl sergileyememektir.

‘Öteki’ uydurmak zorunluluğu

Sylvia Plath şiirleri üzerine yazdığım ”Ben’den Önce Tufan” adlı kitabımda değinemediğim bir gerçek var ki, o da Batı’nın Yunan ve Roma fallomorfik yapısının temel taşlarını, söylenlerini mutlak doğrular olarak görme yanılgısına ablam Sivvy’nin de kapılmış olması. Sylvia bu örüntü içinde, örümcek ağına düşmüş bir sinek gibi, ‘kurtuluş’u, nafile olduğunu göre göre, bile bile lades aramıştır. Yapılması gereken bu örüntünün yanlış olduğunun saptanması ve dolayısıyla da yerle bir edilmesi gerçeğidir ki kadının, erkeğin, hatta bütün cinsel kimliklerin kurtuluşu da buradan geçer. Çünkü, insanoğlu, tarihi boyunca varoluşunun onanması için bir ‘öteki’ uydurmak zorunluluğunu akıl etmek gaflet ve dalaletine düşer; bu sırada da erkeğin ötekisi kadın, kadının ötekisi de erkek olarak beliregelir. Karaltısı kalkasıca, boyu devrilesice, üstüne toprak atılasıca, gözüne boz inesice mitlerin başında, işte bu minicik yanlış gelir. İnsanın, cinsel kimliği ne olursa olsun, insan olarak varolduğuna, ancak ve ancak ötekinin gözlerindeki anlamlar ile varolabileceğine inanması yanlışı! Bu yanlışı mutlak bir gerçek ya da doğru, hatta yasa olarak ezberledik hepimiz.

İnsanoğlunun ‘hamakat’ tarihi

Birbaşınalığın yüceliği bu yanlışı fark edip kendimizi ötekileştirilmelerden sıyırmakla başlar; yalnızlığın uçurumu ise ötekini olmazsa olmaz bir mutlak bilmekle başlar. Plath, bu uçuruma düşer, düşerken de kanat çırpar yere çarpmamak için. Her kanat çırpışından da zehir zemberek şiirler dile gelir. Herkesin kendi uçurumu kendinedir, kimse kendi uçurumuna davetiye çıkartmaz ki Plath’dan etkilenip intihar etmek mümkün olsun.

Yalnızlık uçurumuna düşerken insanoğlu inanç ve din gibi bir başka hataya tutunmaya çalışabilir. İnanç gerekli olabilir ama kurumsallaşmış din illeti en az para ya da evlilik kadar büyük bir hatadır ve ötekileştirme illeti ile beslenir. Tarih boyunca en büyük kıyımlar hep bu din çatışmaları yüzünden gerçekleşmiştir. Din müessesesi, insan hayatından kesinlikle çıkartılmalıdır. Sylvia ablam ve Emily (Dickinson) teyzem, bu kurumların tuzaklarına düşmemeye özen göstererek yazmışlardır. İnanca hakaret etmeden ama kurumsallaşmış dinlerden uzak durarak birbaşınalık seçimlerini hayatta olmanın bedelini yaşarken ödeyip, ödüllerini de öldükten sonra devşirmek kaydıyla almışlardır bu tavırlarını göze. İnsanoğlu kendi ‘hamakat’ tarihini ne zaman yazacaktır, merakla bekliyorum. Ben yazamam. Bu yüzdendir bekleyişim.

Böylesi bir uçurum da sadece kadınlara özgü değil. Mayakovski de aynı uçuruma düşer, Kaan İnce de, Jerzy Kosinsky de, Nilgün Marmara da (onu kadın olarak görmüyorum, Nilgün Marmara ‘daşşaklı’ bir filozoftu, belki de bir hermafrodit). Hayati Baki dostum da işte bu yüzden şiirin kesik damarları üzerine kafa yordu. Böylesi bir uçurum, şiirlerden araklanmış sözlerle Teoman’ın şarkısında ”ölmek için güzel bir gün” diye bunun için dile gelir de şarkıcı samimiyetsizce bu dizeyi bağırır durur; çünkü bu yanlızlık ve uçurum ve intihar fetişizminin rantı endüstriye dönüşebilir popüler kültürün replikasyon zaafı yüzünden. Teoman’dan beklenen nedir? Madem böyle bir şarkıyı söyleyebiliyorsun, intihar et o zaman!

Uzun bir intiharı seçmek

Bir öğrencim, ”Hocam, bu kadar çok şeyi fark edebiliyorsunuz madem, niye intihar etmiyorsunuz?” diye bunun için sorabilir ve ”Yaşama sevincindendir belki, belki uzun bir intiharı seçtiğim içindir,” yanıtımı da aynı nedenle anlayamayabilir kendisi yaşamayı bencileyin sürdürmeyi seçmişken.

”Ben öğretilmiş bir yalnızlık uçurumuna düşmemeyi seçtim,” diyemem öğrencime. Desem anlamaz, çünkü ”Bu kanonize şiirleri, romanları, öyküleri niye okutuyorsunuz?” diye sorar o zaman. Belki de doktoram için David Mercer’ı, doçentliğim için de Sylvia Plath’ı incelemem bana bunu öğretmiştir. Belki de akademik unvanlarım için, bu iki Batılı sanatçıyı incelerken, onların düşmeyi sevdiği, âşık olduğu uçurumu anlamaya çalışmışımdır. O uçurumu anlamaya çalışmak, o uçurumu mutlak gerçeklik olarak saptamamayı da öğretmiştir bana (yoksa kendi narsisist uçurumunuza düşersiniz!). Böylesi bir çaba, o uçuruma bir mesafeden bakmayı da gerektirir, o uçuruma atlayanları aşağılamadan, ”Çavdar Tarlasındaki Çocuklar”ın (Jerome David Salinger) uçurumdan aşağı düşmemesi için uçurum ucunda durup düşmekte ısrar edenleri tutmak üzere kol kanat germeyi görev edinmeyi gerektirir. Hoca olmak bunu gerektirir.

Sylvia Plath’ın yaşam öyküsü ve yapıtları, anti-psikiyatriyi savunanları da ilgilendirir, özellikle ilaçla tedaviye karşı olanları. Anti-depresan ilaçların mucizevi olduğuna inananlara Plath’ın hallerini okumalarını salık veririm, çünkü o ilaçların etkisindeki ve sonrasındaki yaşama bakış açıları bilim adamlarımıza da ışık tutabilir; belki de böylelikle birçok hayat daha kurtarabilir psikanalistler.

Kendimize çeki düzen verelim!

Ölümünden sonra, ”Ariel” şiir seçkisi, şairin sahiplenmesi en doğal şiirleri, kendi yaratıları, ne yazık ki kendi sıralamasıyla değil, Ted Hughes’un yeniden düzenlemesiyle yayımlandı. Bu yüzden de araştırmalarım sonucunda, Sivvy’nin kendi sıralamasına sadık kalarak çevirdim ”Ariel”i. Kitap Türkçede şaire ihanet etmeden yayımlanabildi. Bunun için de kendimden bir yanak alıyorum izninizle.

”Ariel”deki son şiiri ”Kış Uykusu” ile Sylvia Plath bize miras olarak kara bir dimağ bıraktı. ”Susma Cesareti” şiirindeki tek kişilik cumhuriyetinden yazdığı şiirlerle de sessizliğinin şiddetini tüyler ürpertici bir estetik halinde sundu, biz nice epifanilerden geçelim de kendimize çeki düzen verelim diye.

Ben ölü yumurta, uzanmışım
Büsbütün
Dokunamadığım bütün bir dünyanın üzerine                  
(”Felçli/Paralytic”)

Sylvia Plath’ın şiirlerini okuyalım, uyanalım maskelerimize; ayıp, aydınlanalım biraz. Zihnimiz açılsın. Tastamam olalım. Yazdığı son şiirinden bir alıntıyla bir kez daha şapka çıkarıyorum Sylvia’ya:

Büsbütün olur kadın.
Ölü gövdesi
Başarının gülümsemesini kuşanmış.
(”Uc / Edge”)

Şiirin ve hayatın Lady Lazarus’u: Slyvia Plath

İçindeki ateşi öldürmeye azimli bir toplum içinde yaşadığının ayırdına vardığını imleyen dizeleriyle adını tarihin panosuna yazdırdı Slyvia Plath. Ama aynı tarihin magazinel ağzı -tıpkı “Sylvia” filminde olduğu gibi- kocasını kıskanan ve bu yüzden de kendisini yok etmek isteyen aciz bir kadın gibi göstermeyi yeğledi onu. Oysa Plath fallosantrik yaşam düzeneğine şiirleriyle başkaldıran bir asiydi.Kadına bireyselliğini yaşatmayan, erkeğin ardılı olma gibi makus bir talihi olduğuna ikna eden, “ötekileştirme” üzerine kurulu bir düzenin her ayrıntısına, gölgede bırakılan suretlerine bakma cesaretini gösteren bir kadındı o. Hayattan vazgeçmiş, yaşam denilen tüm uğraşın beyhude bir çaba olduğuna teslim olan, yalnızlık fetişizmine teşne bir kadın/şair değildi Plath. Aksine en karamsar dizelerinde bile, ayarsız bir alayla, dayatılan her bilgiye/dogmaya, kararlı bir inatla bezenmiş yaşama sevinci okunabilir.

Mutsuz cadı, kapıdan

Bakar durursun, “Her kadın bir fahişedir.

İletişim kuramıyorum.” (“Lesbos,” 18 Ekim 1962)

“Hırsız! / nasıl yürürsün / nasıl! yalnız başına / çok uzun süredir hasretle istediğim ölüme…”

neye tutundun,
ve nasıl içine yatıp uzandın?
hırsız-
nasıl içine doğru süründün?
yalnız başına emekledin
ölüme doğru,benim uzun zamandır çok fazla arzuladığım?
ölmek için ikimizin de çok geç kaldığını söylemiştik,
o bizim sıska göğüslerimizin üzerine
giyindiğimiz şey,
o bizim her zaman sıkça bahsettiğimiz şey.
boston’da üç ekstra sek martini devirdik
psikanalistlerin ve tedavilerin bahsettiği ölüm mü,
entrikacı gelinler gibi adından bahsedilen ölüm mü,
içtiğimiz ölüm,
güdüler ve sessiz hareketler mi?

Anne Sexton / Sylvia’s Dead

‎

“Romalı bir düşünüre nasıl ölmek istediğini sorduklarında damarlarını ılık banyo içinde kesip açacağını söylemişti. Bunun kolay olacağını sanıyordum. Küvete uzanıp bileklerimde çiçeklenen kızıllığın berrak suyun içinde dalga dalga kabarışını izleyerek gelincik rengi köpüklerin altına kayıp uykuya dalacaktım.”

Sylvia Plath / Sırça Fanus’tan

İki kişinin birbirine gitgide daha fazla kapılışını seyretmekte insanın moralini bozan bir şey vardı.Paris’i, kentten hızla uzaklaşan bir ekspresin yük vagonunda seyretmeye benziyordu bu; hani kent her saniye biraz daha küçülür ama insan gerçekte kendisinin küçüldükçe küçüldüğünü, yalnızlaştıkça yalnızlaştığını, bütün ışıklardan ve coşkudan saatte bir milyon mil hızla uzaklaştığını hisseder ya, onun gibi bir şeydi işte.

Sylvia Plath

Ölüm çok güzel olmalı, yumuşak, kahverengi toprakta yatmak, birinin başının üzerinde çimlerin dalgalanması, ve sessizliği dinlemek. Dünün olmaması, ve yarının olmaması. Zamanı unutmak, hayatı affettmek, barışta olmak…

Sylvia Plath

(Çeviri için Nil AY’a teşekkürler)

“Bir gün bir yerde, okulda, avrupada, herhangi bir yerde, o boğucu çarpıtmalarıyla sırça fanusun yeniden üzerime inmeyeceğini nasıl bilebilirdim? O sırça fanus ki içinde ölü bir kelebek gibi tıkanıp kalmış biri için dünyanın kendisi kötü bir düştür!”

Sylvia Plath

‎”Mutlu olamam, yalnızca memnun olabilirim.” /S. Plath

Suçlanıyorum. Soykırımları düşlüyorum.
Bahçesiyim ben siyah ve kırmızı acıların.
İçiyorum onları
Tiksinerek kendimden, tiksinerek ve korkarak.

S.Plath

Nefret ettiğim bir şey daha varsa, o da insanların kendinizi berbat hissettiğinizi bildikleri halde neşeyle hatırınızı sorup, “İyiyim,” demenizi beklemeleridir.
Sylvia Plath – Sırça Fanus (Can Yayınları sf.207)

“Bir bebek gibi tıkanıp kalmış biri için dünyanın kendisi kötü bir düştür.”

Sylvia Plath

“Umarsızlığa kapılıp avuntu gereksinimi uğruna onurumu hiçe saymamalıyım;içkide saklanmamalı,tuhaf adamlarla kendimi incitmemeliyim;güçsüz olmamalı,başkalarına için için nasıl kanadığımı,nasıl gün gün damlayıp biriktiğini,pıhtılaştığını söylememeliyim.. Hala gencim.Yirmi üç buçuk yaş bile yaşamaya yeniden başlamak için geç değildir….”

Plath Günceleri

Anımsar mı deniz üstünde yürümüş olanı?
Moleküllerden sızar anlam.
Nefes alır şehrin bacaları, terler pencere,
Sıçrar çocuklar yataklarında.
Çiçek açar bir sardunya olan güneş.
Daha durmadı yürek…
Sylvia Plath

(…)ellerim/Bu malzemenin üstüne güzel işlemeler yapar. Kocam/Bir kitabın sayfalarını çevirir de çevirir./İşte şimdi evde birlikteyiz, akşam saatleri.

‘Bir öykü oku: Düşün. Yapabilirsin. Dahası, yapmalısın, uyku sırasında sürekli kaçmamalısın – ayrıntıları unutmamalısın – sorunları umursamazlık etmemelisin – kendinle dünya arasında ve bütün parlak zekalı neşeli kızlar arasında duvar çekmemelisin – : lütfen düşün – kurtul bundan. İnan, sınırlı benliğinden daha yüce yararlı bir güce: Tanrım, tanrım, tanrım: Neredesin? Seni istiyorum, ihtiyacım var: Sana ve sevgiye ve insanlığa inanmaya. Böyle kaçmamalısın. Düşünmelisin.’

Sylvia Plath

Sessizlik bunaltıyor beni. Sessizliğin sessizliği değil bu.
Benim kendi sessizliğimdi.

Çok iyi biliyordum ki otomobiller gürültü yapıyordu. Otomobillerin ve yapıların aydınlık pencerelerinin gerisindeki insanlar da gürültü yapıyordu. Nehir de gürültü yapıyordu. Ama ben hiçbir şey duyamıyordum. Kent ışıldayarak, göz kırparak, bir afiş gibi yamyassı asılmış duruyordu penceremde.

Sylvia Plath – Sırça Fanus (Sf.45)

Yüce barış tanrıçalarını.Taş,taş,beni oraya, aşağıya taşı.Çeviren:Nurten Uyar

Plath

Yara izlerime bakmanın, bir bedeli var. Kalbimi dinlemenin Hakikaten çalışıyor. Bir bedeli var, çok büyük bir bedeli var. Bir sözün, veya bir dokunuşun. Ya da biraz kanımı akıtmanın.

Sylvia Plath

İnsan Tanrı’yla karşılaşmışsa, neye yarar ilaç? Sylvia Plath

Şiirlerinden

Yaşamındaki tüm haksızlıkların sorumlusu olarak gördüğü babasına Yahudi tutsaklar üzerinde biyolojik deneyler yapan Alman doktorların kimliğini yakıştırır “babacığım” şiirinde. Babayla buluşma onu ölüme çağırır, ancak yeniden doğuşa da bir davetiyedir. Bu yeniden doğuş sayesinde, erkekleri yiyen yamyam bir cadıya dönüşecektir.

Babacığım

Yok artık bir işe yaradığın yok
Tam otuz yıl zavallı
Kanı çekilmiş bir ayak gibi
İçinde yaşadım senin kara kundura
Ancak bir soluk, ancak bir Hapşu.

Babacığım öldürmek zorundayım seni
Ben zaman bulamadan ölüverdin
Mermer gibi ağır, bir torba dolusu tanrı
San Fransisco ayıbalığı gibi kocamandı
Bir ayak tırnağın, iğrenç anıt,

Hele o çılgın Atlantik sularındaki kafan
Güzelim Nauset açıklarında mavi sulara
Fasulye yeşili akıtırdı.
Dua ederdim iyileşesin diye.
Ach, du.

Alman dilinde, savaş, savaş, savaş
Silindirinin yerle bir ettiği
O Polonya kentinde.
Herkes bilir bu kentin adını.
Polonyalı dostum

Bir iki düzine var diyor.
Bu yüzden nereye ayak bastın,
Kök saldın, hiç bilemem.
Hiç konuşamadım ki seninle.
Dilin yapıştı kaldı damağıma.

Dikenli tellere takıldı kaldı.
Ich, ich, ich, ich,
Güçlükle konuşurdum.
Her alman’ı sen sanırdım.
Hele o yüz kızartıcı dilin

Bir lokomotif, beni bir Yahudi gibi
Çuf çuf alıp götüren lokomotif.
Dachau’ya, Auschwitz’e, Belsen’e.
Yahudi gibi konuşmaya başladım.
Sanırım pekala bir Yahudi olabilirim.

Tyrol’ün karları, Viyana’nın temiz birası
O kadar da saf ya da gerçek değildir.
Çingene ninelerim ve acayip talihim
Ve fal kağıtlarımla, fal kağıtlarımla
Pekala ben de birazcık Yahudi olabilirim.

Hep korktum senden,
Luftwaffe’nden, lafı ağzında gevelemenden.
Ve o düzgün bıyığından
Hele masmavi Ari gözlerinden.
Hey Tankçı, Tankçı, Ah Sen—

Tanrı değil, bir gamalı haçsın
Öyle karasın ki hiçbir gökyüzüne geçit vermezsin.
Her kadının gönlünde bir Faşist yatar,
Suratına yer tekmeyi, hayvan
Senin gibi hayvan, hayvandır kalbi.

Bendeki resminde
Karatahtanın önünde duruyorsun baba
Ayağın yerine çenen ikiye ayrık
Ama daha az şeytan sayılmazsın bu yüzden
Yoo, küçücük kan kırmızı yüreğimi

Isırıp ikiye ayıran adam sensin
Daha on yaşındaydım seni gömdüklerinde
Yirmimde ölmek istedim
Sana dönmek, sana dönmek istedim
Kemiklerim bile becerir sandım

Ama çıkardılar beni torbadan
Tutkalladılar, yapıştırdılar yeni baştan
O zaman anladım ne yapmam gerektiğini
Bir örneğini yaptım senin
Meinkampf bakışlı, işkence askısı

Burgu düşkünü karalar giymiş herif
Sonra evet dedim, evet, evet
İşte böyle babacığım, sonunda işim bitti
Kara telefon kökünden kesildi
Kımıl kımıl sesler geçemez artık

Bir değil iki adam birden öldürdüm
Bana sen olduğunu söyleyen
Ve bir yıl doğrusunu bilmek istersen
Tam yedi yıl kanımı emen vampiri
Babacığım sırt üstü uzanabilirsin şimdi

Bir kazık saplı şişko kara kalbinde
Hatta köylüler bile sevmediler seni
Üstünde dans edip tepiniyorlar şimdi
Sen olduğunu hep biliyorlardı
Baba, babacığım, alçak herif, seninle işim bitti.

Sylvia Plath

12 Ekim 1962

Pazar yerinde yığıyorlar kuru odunları.
Pespaye bir paltodur gölgelerin fundalığı. Otururum
Kendimin balmumu resminde, bir bebeğin bedeni.
Burada başlar hastalık: cadılar için hedef tahtasıyım.
Ancak şeytan yiyerek dışarı atabilir şeytanı.
Kırmızı yaprakların ayında tırmanırım ateşten bir yatağa.

Suçu karanlığa yüklemek kolaydır: bir kapının ağzı,
Mahzenin karnı. Üfleyip söndürdüler maytabımı.
Siyah kanatlı bir kadın tutar beni bir papağan kafesinde.
Amma da büyük gözleri var ölülerin!
İçli dışlıyım saçlı bir ruhla.
Bu boş kavanozun gagasından kıvrımlaşır duman.

Eğer küçük isem, zarar veremem.
Eğer kımıldamazsam, hiçbir şeyi deviremem. İşte böyle dedim,
Otururken bir kazan kapağı altında, bir pirinç tanesi gibi atıl ve minnacık.
Arttırıyorlar ocakların ısısını, halka halka.
Nişastayla dolup taşıyoruz, benim küçük beyaz arkadaşlarım. Büyüyoruz.
Önce acıtıyor. Öğretecek bize gerçeği o kırmızı diller.

Böceklerin annesi, aç elini yeter ki:
Mumların ağzı arasından uçacağım yanmayan bir kelebek misali.
Geri ver bana biçimimi. Hazırım günleri tefsir etmeye
Bir taşın gölgesinde tozla çiftleştiğim yerde.
Bileklerim parıldar. Parlaklık tırmanır kalçalarıma.
Yitip gitmişim, yitip gitmişim, bütün bu ışıkların harmanilerinde.

(1959)

 

Sylvia Plath / Cadı Yakılışı (1932-1963, ABD)
Çeviren: İsmail Haydar Aksoy

Benim için şimdi sonsuzdur, sonsuz da sürekli olarak değişir, akar, erir. Yaşam bu andır. Geçip gittiğinde ölüdür artık. Ama her yeni anla birlikte yeniden başlayamazsınız, ölü olana göre yargılamak zorundasınız.

Bataklık kumu gibi tıpkı. Daha başından umutsuz. Bir öykü, bir resim heyecanı biraz yenileyebilir ama yeterince değil.

Şimdinin dışında hiçbir şey gerçek değildir, daha şimdiden yüzyılların ağırlığının beni boğduğunu duyumsuyorum.

Bir zamanlar yüz yıl önce bir kız yaşamıştı, şimdi benim yaşadığım gibi. Sonra öldü. Ben şimdiyim, göçüp gideceğimi de biliyorum ama doruktaki o an, o parıltı. Gelip geçiyor sürekli bir bataklık kumu, ama ben ölmek istemiyorum.”

Sylvia Plath, Temmuz 1950, Massachussets, ABD

Bütün dünya ölüme düşer kapattığımda gözlerimi;
Açarım gözkapaklarımı ve doğar herşey yeniden.
(Sanıyorum kafamdan uydurdum seni.)

Yıldızlar vals yaparlar, kırmızı ve mavi,
Ve keyfi bir siyahlık dörtnal peşinden:
Bütün dünya ölüme düşer kapattığımda gözlerimi.

Düşledim büyüyle beni yatağa çektiğini
Ve çılgınca öptüğünü, delice şarkı söylediğini.
(Sanıyorum kafamdan uydurdum seni.)

Devrilir gökten Tanrı, solar cehennem ateşleri:
Melek ve Şeytan’ın adamları çeker giderken:
Bütün dünya ölüme düşer kapattığımda gözlerimi.

Hayal ettim söylediğin yoldan döneceğini,
Fakat yaşlandım, artık unuttum ismini.
(Sanıyorum kafamdan uydurdum seni.)

Bir fırtına kuşunu sevmeliydim seveceğime seni;
Hiç değilse baharda göğü şenlendirir gelirdi.
Bütün dünya ölüme düşer kapattığımda gözlerimi.
(Sanıyorum kafamdan uydurdum seni.)

Sylvia Plath (1932-1963, ABD) / Deli Kızın Aşk Şarkısı

Kenar
Kusursuzlaştırdı kadın
Kendi ölümünü.
Kuşanmış bedeni başarmanın gülüşünü.
Bir Yunan gerekliliğinin yanılsaması
Akar harmanisinin kıvrımlarında.
Çıplak
Ayakları konuşur sanki:
Çok yol aldık, sonuna geldik.
Kıvrılmış her ölü çocuk, beyaz bir yılan,
Şimdi boşalmış
Küçük süt sürahisi yanında.
Kadın katlayıp onları
Geri soktu bedenine gül yaprakları gibi.
Kapanırdı gül kaskatı kesilen bahçede
O gece çiçeğinin şirin ve derin gırtlağından
Yükselen kokular kanarken.
Kemik kukuletasından dikkatle bakan
Ay için üzülecek bir şey yoktur.
Bu tür şeylere alışkındır.
Karanlıkları çatırdar ve sürüklenir.

Sylvia Plath (1932-1963, ABD)

Çeviren: İsmail Haydar Aksoy

Son Sözler/ Sylvia Plath (1932-1963, ABD)

Sıradan bir tabut istemem, kaplan çizgili
Bir lahit isterim, ve uzun uzun bakmak için
Ay gibi değirmi bir yüz olmalı üstünde.
Geldiklerinde onlara bakmak isterim
Dilsiz minerallerin, köklerin arasından seçmek için.
Şimdiden görürüm onları – o solgun, yıldız uzağı yüzleri.
Bir hiçler şimdi, bebek bile değiller.
Babasız ve anasız tasarımlarım onları, ilk tanrılar misali.
Önemli olup olmadığımı düşünürler.
Şekerlemeliyim ve meyve gibi reçelini yapmalıyım günlerimin!
Aynam buğulanır –
Birkaç nefes daha, ve hiçbir şey yansıtmayacak.
Çiçekler ve çehreler çarşaf misali ağarır.

Güvenmem ruha. Kaçar buhar misali
Düşlerde, ağız-deliği ve göz-deliği arasından. Durduramam onu.
Bir gün gelmeyecek artık geri. Nesneler böyle değil.
Kalırlar, sayısız dokunuşlar ısıtır
Küçük özel cazibelerini. Handiyse mırlarlar.
Ayak tabanlarım üşüdüğünde,
Firuzemin mavi gözü avutur beni.
Bırakın alayım bakır tencerelerimi, bırakın allık kutularım
Çiçeklensin etrafımda güzel kokan gece çiçekleri gibi.
Saracaklar beni bandajlara, ayaklarımın altındaki
Hoş bir paketin içine koyacaklar yüreğimi.
Neredeyse tanıyamıyorum kendimi. Karanlık bastıracak,
Ve İştar’ın çehresinden daha hoş ışıldar bu küçük nesneler.